Η φορολογία κατά την διάρκεια της Επανάστασης (1821-1829). [«Δεκάτη», «Τριτοδέκατο», «Χρηματολογία» και «Συνεισφορές»]
Κωνσταντίνος Ιωαν. Νιφορόπουλος
Ορκωτός Ελεγκτής – Λογιστής
«Κύριε Αντωνόπουλε,
Κατά την διαταγής των ανωτέρων μας
σε προστάζομεν όπως
έως αύριον πέμπτης λίαν πρωί
συνεισφέρεις προς ημάς προς βοήθειαν
του γένους και της κοινής κάσας
γρόσια τρείς χιλιάδες πεντακόσια, Ν. 3500.
Απελθούσης δε της διορίας διπλασιάζονται
έως διάστημα εξ ωρών
και μετά ταύτα θάνατος
ή παιδεία εις τον απειθή και παρήκοον.»
1822, τη 26 Ιουλίου, Καλαμάτα
Καπετάν Γιάννης Μαυρομιχάλης.
1) Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής 1821-1830
(Πηγή:
https://el.wikipedia.org/wiki/Ναυμαχία_του_Ναυαρίνου)
«H κλιμακούμενη ένταση που παρατηρείται από τις αρχές Iανουαρίου 1821 κορυφώθηκε
στο τελευταίο δεκαήμερο του Μαρτίου. Tις ημέρες εκείνες κηρύχτηκε η επανάσταση
στη Γορτυνία, τα Kαλάβρυτα, την Πάτρα, τη Mάνη, την Kαλαμάτα, τη Γαστούνη, τη
Bοστίτσα (Aίγιο) και από εκεί ο επαναστατικός αναβρασμός μεταλαμπαδεύτηκε σ’
όλες σχεδόν τις γωνιές της χερσονήσου του Mοριά. …. Από τα γεγονότα των πρώτων
ημερών να ξεχωρίσουμε την κατάληψη της Καλαμάτας από τους Mανιάτες και την
προκήρυξη που εξέδωσε εκεί στις 23 Μαρτίου ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης.
O μουσουλμανικός πληθυσμός θορυβημένος και ανήσυχος από την απουσία του
μεγαλύτερου μέρους των οθωμανικών δυνάμεων κατέφυγε στα πολλά φρούρια που
βρίσκονταν στην Πελοπόννησο από την εποχή της ενετικής κατοχής (1685-1715).
Ιδίως στην Τριπολιτσά (Tρίπολη), οχυρή πόλη που αποτελούσε το διοικητικό και
στρατιωτικό κέντρο των Οθωμανών στην Πελοπόννησο. Tην ίδια εποχή οι πρώτες
ομάδες των επαναστατών στρατολογούσαν ενόπλους και επιδόθηκαν σε πολιορκίες των
φρουρίων (Mεθώνη, Kορώνη, Nεόκαστρο/Πύλος, Χλομούτσι/Γαστούνη, Aκροκόρινθος,
Ναύπλιο, Μονεμβασιά).
Tο πρώτο δίμηνο τα προβλήματα υπήρξαν πολλά και οι επιτυχίες σχεδόν ανύπαρκτες.
Oι προετοιμασίες για την επανάσταση ήταν ανεπαρκείς και οι πολιορκίες
πραγματοποιούνταν από στρατούς κατ’ όνομα μόνο ενόπλων, χωρίς κανόνια και επαρκή
πυρομαχικά. Λίγοι είχαν όπλα πέρα από μαχαίρια και αγροτικά εργαλεία και ακόμη
λιγότεροι γνώριζαν πράγματι να πολεμούν. …
O πόλεμος με τον Aλή-πασά των Iωαννίνων που απασχολούσε μεγάλο μέρος των
οθωμανικών δυνάμεων προσέφερε στους Πελοποννήσιους την ευκαιρία να συγκροτήσουν
αξιόμαχο στράτευμα. ….
O φόβος ξεπεράστηκε σταδιακά και οι πρώτες νίκες στο πεδίο της μάχης, στο
Bαλτέτσι και στα Δολιανά στα μέσα Μαΐου 1821, περισσότερο από το αποτέλεσμα
κατέδειξαν σε όλους ότι οι Οθωμανοί δεν ήταν ανίκητοι.
Aπό το καλοκαίρι οι προσπάθειες των επαναστατών επικεντρώθηκαν στην πολιορκία
της Tριπολιτσάς. H κατάληψη του διοικητικού και στρατιωτικού κέντρου των
Οθωμανών που δέσποζε στο κέντρο της χερσονήσου ήταν κάτι περισσότερο από
απαραίτητη για την εμπέδωση της επανάστασης στην Πελοπόννησο… Tην πτώση της
Tριπολιτσάς ακολούθησαν από σκηνές τυφλής βίας. ….
[Πηγή:
https://www.tripolisculture.gr/tag/άλωση-της-τριπολιτσάς/]
Από το 1822 και μετά φάνηκε ότι η Επανάσταση επικρατούσε στην Πελοπόννησο, τη
Δυτική και την Ανατολική Στερεά καθώς και στα νησιά του Αιγαίου…. Πολύ γρήγορα
το μεγαλύτερο μέρος της τέθηκε υπό τον έλεγχο των επαναστατών, ιδίως μετά τις
σημαντικές επιτυχίες ενάντια στο Δράμαλη το καλοκαίρι του 1822. Ο έλεγχος αυτός
διατηρήθηκε έως το 1825, οπότε η αποβίβαση των στρατιωτικών δυνάμεων του Ιμπραήμ
προκάλεσε σημαντικούς κινδύνους για την επιβίωση της επανάστασης στο Μοριά.» (Πηγή:
http://www.fhw.gr/chronos/12/gr/1821_1833/enarxi/06.html)
Η πολιορκία του Μεσολογγίου ήταν ένα από τα σημαντικότερα πολεμικά γεγονότα της
Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Ήταν το γεγονός που έδωσε έμπνευση στο Διονύσιο
Σολωμό να γράψει τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Έλαβε χώρα στο διάστημα από
25 Απριλίου του 1825 έως 10 Απριλίου του 1826 οπότε και τερματίστηκε με την
ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου.
[Πηγή:
https://www.mixanitouxronou.gr/i-iroiki-exodos]
«Μετά την πτώση της Ακρόπολης (24 Μαΐου 1827) η Επανάσταση του ’21 έπνεε τα
λοίσθια. Στην Ηπειρωτική Ελλάδα είχε κατασταλεί και μόνο στο ανατολικό τμήμα της
Πελοποννήσου παρέμενε ζωντανή. Κι εκεί, όμως, απειλείτο από τον Ιμπραήμ, που
σκόπευε να εκστρατεύσει κατά του Ναυπλίου και της Ύδρας.
Σε αυτή τη δύσκολη στιγμή για την Ελλάδα, η ευρωπαϊκή διπλωματία άλλαξε στάση
και άρχισε να διάκειται ευμενώς προς την Επανάσταση. ……
Έτσι, στις 24 Ιουνίου 1827 υπογράφτηκε στο Λονδίνο συνθήκη μεταξύ Αγγλίας,
Γαλλίας και Ρωσίας, που καθόριζε τα της ανεξαρτησίας της Ελλάδας…. Στη Συνθήκη
Ειρηνεύσεως της Ελλάδος υπήρχε κι ένα μυστικό άρθρο, που προέβλεπε την επέμβαση
των τριών δυνάμεων, εάν οι δύο εμπόλεμοι δεν δέχονταν τους όρους της σύμβασης….
Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου [8 Οκτωβρίου του 1827] σήμανε την ελευθερία της Ελλάδας,
παρά τη συνεχιζόμενη σφοδρή άρνηση του Σουλτάνου.…μέχρι τις 12 Σεπτεμβρίου 1829
που δόθηκε η τελευταία μάχη
του Αγώνα στην Πέτρα της Βοιωτίας, το ελληνικό κράτος είχε σχηματισθεί
με βόρεια σύνορα τη γραμμή Αμβρακικού – Παγασητικού… (Πηγή:
https://www.sansimera.gr/articles/319)
Τελικά, στις 30 Μαρτίου 1827, στη Γ΄ εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, ο Κολοκοτρώνης
πρότεινε τον Καποδίστρια για Ηγέτη του Έθνους και τελικά εκλέχθηκε Κυβερνήτης
της Ελλάδας με θητεία επτά ετών. Στις 18 Ιανουαρίου 1828, δέκα μήνες μετά την
απόφαση της Γ’ Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας, έφτασε στο Ναύπλιο. Ερχόμενος στην
Ελλάδα, ο Καποδίστριας δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος με το πρωτόκολλο της 18ης
Νοεμβρίου 1828 που έθετε το Μοριά και τις Κυκλάδες υπό την προσωρινή εγγύηση των
συμμάχων. Με τον φόβο ότι οι Άγγλοι θα περιόριζαν την Ελλάδα σε αυτά τα σύνορα,
οργάνωσε τακτικό στρατό συνεχίζοντας τον πόλεμο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Το πρωί της 27ης Σεπτεμβρίου 1831 με το Ιουλιανό ημερολόγιο (δηλαδή στις 9
Οκτωβρίου 1831), έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος πυροβόλησαν και
μαχαίρωσαν θανάσιμα τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, καθώς πήγαινε να
παρακολουθήσει την κυριακάτικη θεία λειτουργία.
Η οριστική ανεξαρτησία του νέου ελληνικού κράτους παγιώθηκε στις 3 Φεβρουαρίου
του 1830, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (γνωστό και ως Πρωτόκολλο της
ανεξαρτησίας του Ελληνικού κράτους). Ήταν η πρώτη επίσημη, διεθνής
διπλωματική πράξη που αναγνώριζε την Ελλάδα ως κυρίαρχο και ανεξάρτητο κράτος,
το οποίο θα επεκτεινόταν νότια της συνοριακής γραμμής που όριζαν οι ποταμοί
Αχελώος και Σπερχειός.
Οι ίδιες δυνάμεις [Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία] όρισαν, με τη Συνθήκη του Λονδίνου
(1832) τον 17χρόνο τότε Όθωνα Βασιλιά της Ελλάδας
(Πηγή:
https://el.wikipedia.org/wiki/Πρωτόκολλο_της_ανεξαρτησίας_του_ελληνικού_κράτους)
2) Τα Έξοδα και τα Έσοδα της Επανάστασης.
Έξοδα
«Η Επανάσταση ήταν πόλεμος , όπως κάθε επανάσταση. Και ο πόλεμος έχει κόστος,
υψηλό κιόλας. Τίθεται επομένως ένα ερώτημα: Που βρέθηκαν τόσα χρήματα για να
καλύψουν τις ανάγκες του Αγώνα των Ελλήνων; Ο Σπυρίδων Τρικούπης μας το είχε πει
από τη δεκαετία του 1850: Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας έγινε με ιδιωτικά κεφάλαια…..Ως
προς τα κεφάλαια, είναι προφανές ότι η Επανάσταση λειτούργησε ως επιχείρηση στην
οποία οι κεφαλαιούχοι τα επένδυσαν με το ρίσκο να τα χάσουν, όπως κάθε επένδυση
είχε και αυτή ρίσκο.
Πρέπει όμως να ξέρουμε πως γινόταν, πως λειτούργησε η επιχείρηση Αγώνας για την
Ανεξαρτησία: Οι αγωνιστές αμείβονταν για τον χρόνο που ήταν απασχολημένοι στη
μάχη, αμείβονταν και για το άλογο τους, αμείβονταν από κάποιον κεφαλαιούχο, ο
οποίος κατέθεσε την Κεντρική Διοίκηση της Επανάστασης κατάλογο με τα έξοδα που
είχαν κάνει προκειμένου να αποζημιωθούν από το «αυριανό» κράτος …
Όσοι διέθεταν τα οικονομικά μέσα μπορούσαν να διατηρούν «στρατόπεδο», να
διαθέτουν δηλαδή δέκα, είκοσι, πενήντα, εκατό ετοιμοπόλεμους ατάκτους που θα
ακολουθούσαν στις μάχες εγκαταλείποντας οικογένεια και ασχολίες. Αυτοί, όσο
καιρό ήταν απασχολημένοι στην πολιορκία ή στη μάχη, θα πληρώνονταν από τον
οπλαρχηγό τους. Θα ελάμβαναν ημερομίσθιο ( το «σιτηρέσιον» ) , αποζημίωση για τα
πυρομαχικά τους και για το άλογο τους ( ελάμβανε και το άλογο ημερομίσθιο ). Οι
τιμές των αμοιβών ήταν ορισμένες, δεν έδινε κάθε οπλαρχηγός όσα ήθελε….
Το μικρό ελληνικό κράτος που γεννήθηκε από την Επανάσταση ήταν σε θέση να
αποπληρώσει όλα αυτά τα χρέη; Ασφαλώς, ναι . Ήταν σε θέση, επειδή έγινε
ιδιοκτήτης ενός τεράστιου πλούτου που πριν ήταν οθωμανικός.» (Πηγή 1)
Έσοδα
«α) Φορολογία: ο πρώτος φορολογικός νόμος που εκδόθηκε στις 26 Απριλίου
1822 διατηρεί το φόρο της δεκάτης (1/10 επί του παραγόμενου προϊόντος) και τα
3/10 για τους καλλιεργητές των τουρκικών κτημάτων που είχαν περιέλθει στην
κατοχή της διοικήσεως των Ελλήνων. Παράλληλα έγινε προσπάθεια για τη συγκέντρωση
των τελωνειακών φόρων. Τα έσοδα αυτά, τα οποία προέρχονταν από την Πελοπόννησο
κατά πρώτο λόγο και δευτερευόντως από τα νησιά του Αιγαίου, αποτέλεσαν τη
βασικότερη πηγή για τη χρηματοδότηση της επανάστασης, ιδίως μέχρι το 1824, ενώ η
ισχνή οικονομική υποδομή της Στερεάς Ελλάδας δεν της επέτρεπε οικονομική
ενίσχυση του αγώνα. Ο πόλεμος δεν ευνοούσε ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και
του εμπορίου.
β) Συμπληρωματικό έσοδο αποτέλεσε και ένα ποσοστό από τα πολεμικά λάφυρα,
το μοίρασμα των οποίων αποτέλεσε συχνά αντικείμενο σύγκρουσης μεταξύ των
διάφορων αρχηγών. Σημαντική λεία έπεσε στα χέρια των Ελλήνων με την άλωση της
Τριπολιτσάς, την πτώση της Κορίνθου και του Ναυπλίου. Πολλά λάφυρα αποκόμισαν οι
νικητές στην μάχη των Βασιλικών.
γ) Εσωτερικά δάνεια: κατά τα πρώτα έτη του πολέμου οι κυβερνήσεις
κατέφυγαν σε εσωτερικό δανεισμό, αλλά τέτοιες προσπάθειες ήταν δύσκολο να
τελεσφορήσουν σε περίοδο πολέμου που η κατάσταση ήταν αβέβαιη και ρευστή. Το
πρώτο ομολογιακό δάνειο ψηφίστηκε το 1822 πέντε εκατομμύρια γρόσια και εξόφληση
σε τρία χρόνια με τόκο 8%. Το 1825 έγινε προσπάθεια για νέο εσωτερικό δάνειο
100.000 τάληρα, αλλά η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε. Με νόμο του 1822 αποφασίστηκε η
εκποίηση ιερών σκευών των μοναστηρίων και των εκκλησιών, γιατί η απελευθέρωση
του γένους εθεωρείτο ιερός σκοπός.
δ) Εισφορές και έρανοι από το εξωτερικό: ο ελληνικός αγώνας συγκίνησε
τους λαούς της Ευρώπης. Ενεργότερη συμπαράσταση προς τους επαναστατημένους
Έλληνες εκδηλώθηκε ύστερα από τα θρυλικά πολεμικά κατορθώματα του β έτους. Σε
διάφορες πόλεις της Δ. Ευρώπης συγκροτήθηκαν Επιτροπές για τη συγκέντρωση
χρημάτων και την αγορά εφοδίων για το μαχόμενο ελληνισμό. Οι πιο δραστήριες
επιτροπές ήταν στο Παρίσι, στη Γενεύη, στο Μόναχο και στο Λονδίνο καθώς και του
ρωσικού λαού που λόγω του τσαρικού καθεστώτος δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τις
πραγματικές του διαστάσεις. Έλληνες ομογενείς και Ρώσοι φιλέλληνες προσέφεραν
μεγάλα χρηματικά ποσά. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε την περίπτωση του
λόρδου Βύρωνα που εξόδευσε κατά την παραμονή του στην Ελλάδα περί τις 28.000
λίρες προκειμένου να συνδράμει στον ελληνικό αγώνα και του τραπεζίτη και
φιλέλληνα Εϋνάρδου που η προσφορά του υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική στην
καποδιστριακή περίοδο. Παρόλα αυτά θεωρείται ότι ελάχιστα από τα χρήματα των
εισφορών χρησιμοποιήθηκαν για τις άμεσες ανάγκες του αγώνα. Και εδώ υπεισήλθε το
φαινόμενο του τυχοδιωκτισμού και της αισχροκέρδειας.
ε) Σύναψη δανείων: Η οικονομική καχεξία του αγώνα, η δυσαναλογία εσόδων –
εξόδων οδηγούσε στην ωρίμανση της ιδέας για αναζήτηση οικονομικής ενίσχυσης από
τη δύση με τη μορφή σύναψης δανείου. Οι επιτυχίες της επανάστασης, η φιλελληνική
κίνηση που είχε αναπτυχθεί στη δύση και η διαφαινόμενη μεταστροφή της αγγλικής
πολιτικής υπέρ των Ελλήνων δημιουργούσε θετικό κλίμα για την επίτευξη της
προσπάθειας. Aπό το 1824 και μετά η σημαντικότερη εξέλιξη στα οικονομικά θέματα
υπήρξε η σύναψη δύο εξωτερικών δανείων από χρηματοπιστωτικούς κύκλους της
Αγγλίας. Οι όροι της αποπληρωμής τους ήταν εξαιρετικά αρνητικοί, ενώ παράλληλα
υποθηκεύτηκαν τα Eθνικά Kτήματα, οι πρώην οθωμανικές ιδιοκτησίες που πέρασαν στα
χέρια των επαναστατών ….(Πηγή 2)
3) Η «Λαφυραγωγία»
«Η κύρια πηγή εσόδων κατά τους πρώτους μήνες της Επανάστασης ήταν τα λάφυρα των
εκπορθούμενων φρουρίων, καθώς και λείες που προέκυπταν από μάχες και ναυτικές
εμπλοκές με τους Τούρκους. Τα λάφυρα και οι λείες, είχε αποφασισθεί να
διαμοιράζονται σύμφωνα με το εθιμικό αξίωμα, έτσι ώστε να ικανοποιούνται όλες οι
πλευρές, το 1/3 στο Δημόσιο Ταμείο, το 1/3 στους μαχόμενους πολιορκητές και το
1/3 στα πλοία που βοηθούσαν στην πολιορκία . Τα λάφυρα και οι λείες όμως υπήρξαν
υπολογίσιμη πηγή του Αγώνα μόνον κατά το πρώτο καιρό, αφού αργότερα άρχισαν να
παρουσιάζονται φαινόμενα αρπαγής και κατάχρησης των λαφύρων, ιδιαίτερα με την
έναρξη των εμφυλίων συγκρούσεων.» (Πηγή 3)
«Τα λάφυρα ήταν κάτι συγκεκριμένο, φαίνεται, και προσδιορισμένο, δεν ήταν
οτιδήποτε μπορούσε να πάρει ο αντίπαλος όταν νικούσε. Λάφυρο ήταν αυτό που
παρέδιδε ο εχθρός, αποδεχόμενος τη ήττα του, ή που έπεφτε στα χέρια του νικητή
χωρίς παράδοση από τον ηττημένο εχθρό…. Η υπόθεση με τα λάφυρα είχε διάφορες
όψεις και σε κάποιες περιπτώσεις οδήγησε την Επανάσταση σε αποτυχίες….
Ο κατής έκαμε λόγον και τους όρκωσε εις την πίστιν τους, να μην κρύψουν κανένα
άρμα, αλλά να τα δώσουν όλα. Και έτσι εξαρματώθηκαν όλοι και τα έβαλαν εις ένα
σπίτι… εστείλαμε να έλθουν και πέντε έξη πολιτικοί, να παρευρεθούν εις τα λάφυρα,
και να βγάλουμε και του Έθνους ….» (Πηγή 1)
4) « Χρηματολογία» και «Συνεισφορές» ( υποχρεωτικές και εθελούσιες )
(Πηγή 3)
«Κύριε Αντωνόπουλε,
Κατά την διαταγής των ανωτέρων μας σε προστάζομεν όπως έως αύριον πέμπτης λίαν
πρωί συνεισφέρεις προς ημάς προς βοήθειαν του γένους και της κοινής κάσας γρόσια
τρείς χιλιάδες πεντακόσια, Ν. 3500. Απελθούσης δε της διορίας διπλασιάζονται έως
διάστημα εξ ωρών και μετά ταύτα θάνατος ή παιδεία εις τον απειθή και παρήκοον.
1822, τη 26 Ιουλίου, Καλαμάτα
Καπετάν Γιάννης Μαυρομιχάλης …..
Μαθαίνουμε, έτσι, ότι υπήρχαν και πλούσιοι που, έως τα μέσα Ιουλίου 1823, δεν
είχαν συνεισφέρει υλικά σον Αγώνα και έτσι η επαναστατική κυβέρνηση αναγκάζονταν
να ζητήσει συγκεκριμένα ποσά και να απαιτήσει να τα αποπληρώσουν επί ποινή
βασανισμού ή ακόμη και θανάτου…..»
(Πηγή 1)
« … Μετά την πτώση του Μεσολογγίου τον Ιούνιο του 1826 στο Ναύπλιο ο Γ.
Γεννάδιος, δάσκαλος στο επάγγελμα, μίλησε με λόγια συγκινητικά για την ανάγκη
του αγώνα και πρώτος προσέφερε τις μικρές του οικονομίες. Τότε προσήλθε και
προσέφερε τον οβολό της επευφημούμενη από το πλήθος μια γνωστή ζητιάνα από τις
Κυδωνίες, η παροιμιακή Ψωροκώσταινα. … ». (Πηγή 2)
«Η «λαφυραγωγία» που δεν απέδωσε τα αναμενόμενα, η «χρηματολογία» που άνοιξε το
δρόμο της ιστορίας των εθνικών δανείων, τα χαράτσια στους ευκατάστατους και η «εξόρμηση»
(για την είσπραξή τους) της ομάδας με τη συμμετοχή του »Γέρου του Μοριά»….. Είχε
προηγηθεί προσπάθεια να εξασφαλιστούν έσοδα από τη «λαφυραγωγία». Στις συνθήκες
που διαμορφώνονταν τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης μπορούσαν να έχουν
εξασφαλιστεί σπουδαία έσοδα από τη συστηματική λαφυραγωγία επί των Τούρκων.
Έπρεπε ωστόσο μέρος των λαφύρων να πωληθεί προς όφελος του Δημοσίου. Ο Δημήτριος
Υψηλάντης προσπάθησε να θέσει ως κανόνα ότι μέρος των λαφύρων θα διατίθενταν
υπέρ του κοινού ταμείου. Εισέπραξε όμως γέλια και χλευασμούς….Οπότε ως μόνη λύση
εμφανιζόταν η αναγκαστική φορολογία. Αλλά πώς ήταν δυνατόν κάτω από τις συνθήκες
όπου ζούσε η Ελλάδα το 1822, τον δεύτερο χρόνο της Επανάστασης, να εισπραχθούν
οι εισφορές, έστω και αν γνώριζαν εκείνους από τους οποίους έπρεπε να εισπράξουν
τα διάφορα ποσά; Λόγω του κρίσιμου των περιστάσεων κλήθηκε να συνυπογράψει τη
σχετική απόφαση και ο «γενναιότατος στρατηγός κύριος Θεόδωρος Κολοκοτρώνης»,
όπως αυτολεξεί αναφέρει το σχετικό θέσπισμα. Στη συνέχεια σχηματίστηκε μια
πενταμελής επιτροπή, στην οποία, εκτός από τον Θ. Κολοκοτρώνη συμμετείχαν και οι
γερουσιαστές Ανδρέας Καλαμογδάρτης, Ηλίας Καράπαυλος, Χριστόδουλος Άχολος και
Παναγιώτης Σοφιανόπουλος. Οι πέντε αφού εφοδιάστηκαν με ένα πληρεξούσιο και
ικανή στρατιωτική δύναμη, άρχισαν να γυρνούν τις επαρχίες της Πελοποννήσου για
να εισπράξουν τον αναγκαστικό φόρο. Έπρεπε δε, σύμφωνα με το πληρεξούσιο, «να
βιάσουν τόσον τους καταγεγραμμένους εις τον κατάλογον, διά να λάβουν τας
προσδιωρισμένας ποσότητας, όσον και όσους άλλους γνωρίσουν ευκαταστάτους εκτός
του καταλόγου εις πάσαν επαρχίαν διά να λάβουν όσα χρήματα κρίνουν εύλογον
αναλόγως των καταστάσεων». Και για να διασκεδάσουν τις εντυπώσεις, ώστε να
μπορούν να αποσπάσουν τα χρήματα, οι πέντε εντεταλμένοι της νεοσύστατης
ελληνικής διοίκησης μοίραζαν τα πρώτα ελληνικά ομόλογα, τα οποία τότε δεν είχαν
βεβαίως αντίκρισμα…. Επιλέγουμε μερικά από τα ονοματεπώνυμα στα οποία
αντιστοιχούσαν τα μεγαλύτερα ποσά: Δεληγιανναίοι από Καρύταινα (120.000 γρόσια),
Γ. και Ι. Σισίνης από Γαστούνη (60.000 γρόσια), Λ. Κοπανίτσας από Μυστρά (50.000
γρόσια), Ι. Παπαδόπουλος από Καλάβρυτα (60.000 γρόσια), Παν. και Αναγν. Τροχάνης
από Πραστό (75.000 γρόσια). Ακολουθούσε ένας μακρύς κατάλογος με ονόματα, τόπους
και ποσά. Σύμφωνα δε με τα σωζόμενα στοιχεία και παρά το γεγονός ότι η
Πελοπόννησος είχε ερημωθεί και μεγάλο μέρος των ακινήτων είχε καταστραφεί, οι
πλούσιοι της Πελοποννήσου –θέλοντας και μη– ανταποκρίθηκαν στις επιταγές της
Πελοποννησιακής Γερουσίας. Συγκεντρώθηκε δε το σημαντικότατο για εκείνη την
εποχή ποσό του 1.066.000 γροσιών….. Λίγο αργότερα αποφασίσθηκε οι εισφορές να
συγκεντρώνονται σε χρήμα και είδος για τις ανάγκες των στρατευμάτων του
Καραϊσκάκη. Μόνο γι’ αυτή την περίσταση συλλέχθηκαν 16.000 σφαχτά και 60.000
γρόσια. Άλλοτε μάζευαν ζώα, άλλοτε κριθάρι και διάφορα άλλα είδη. Αλλά το
ιδιόρρυθμο εκείνο δημοσιονομικό σύστημα δεν ήταν δυνατόν να χρηματοδοτήσει τις
μακρόχρονες στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οπότε γινόταν καθημερινά και πιο
επιτακτική η ανάγκη για τη σύναψη δανείων από το εξωτερικό. Εξάλλου, η
εξασφάλισή τους φαινόταν όλο και πιο πιθανή, με την ευτυχή τροπή που έπαιρνε ο
ελληνικός αγώνας, ανοίγοντας την όρεξη των Ευρωπαίων δανειστών αλλά και
αυτεπάγγελτων μεσιτών, που κατέρχονταν αυτόκλητοι στη μικρή, ασχημάτιστη και
αγωνιζόμενη ακόμη Ελλάδα. Έτσι, άνοιξε η ιστορία των εθνικών δανείων…» (Πηγή
4)
5) Οι φορολογικοί Νόμοι της εποχής
«Η ουσιαστική καθιέρωση της ετήσιας εκδόσεώς του εμφανίζεται αρχικά στις ειδικές
δημοσιονομικές ρυθμίσεις του Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος του 1822, το
οποίο στο πεδίο του φορολογικού δικαίου καθιέρωσε τόσο την αρχή της νομιμότητας
του φόρου, την επιβολή του δηλαδή μόνο με βάση νόμο, όσο και τη φορολογική
ισότητα, ανάλογα με τη φοροδοτική ικανότητα των φορολογούμενων, καθώς και την
αρχή της καθολικότητας του φόρου, που επιβάλλει την υποχρέωση συνεισφοράς όλων
των φυσικών ή νομικών προσώπων για την κάλυψη των αναγκών του κράτους, για τις
οποίες βλ. τις ειδικότερες αναφορές στα συνταγματικά κείμενα του Πολιτεύματος
του 1822, αλλά και των επόμενων δύο Πολιτευμάτων του 1823 και 1827 (Κ.
Φινοκαλιώτη, Οι δημοσιονομικές ρυθμίσεις των συνταγματικών κειμένων του Αγώνα
του 1821, Πανηγυρικός Λόγος για την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου 1984,
Κομοτηνή 1984, σ. 22-23 κε.)
Ο πρώτος γενικός φορολογικός νόμος υπ’ αριθ. 10 του Κώδικος των Νόμων, της 26ης
Απριλίου 1822, «περί επιβολής της δεκάτης (ή περί αποδεκατώσεως των καρπών)» της
Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος διέστειλε τα κτήματα σε ιδιόκτητα, εθνικά,
ορυζώνες, εθνικούς ελαιώνες, με διαφοροποιήσεις στα ποσοστά της αποδεκατώσεώς
τους [ποσοστών επί των παραγόμενων καρπών], κυμαινόμενων από το απλό «δέκατο των
καρπών, γεννημάτων και όλων εν γένει των προϊόντων» για τα ιδιόκτητα μέχρι το
τριτοδέκατο για τα εθνικά κτήματα, ενώ ο υπ’ αριθ. 39 νόμος του Κώδικος των
Νόμων, της 28ης Φεβρουαρίου 1825, «περί φορολογίας επί των συκών και συκαμίνων»,
που εισήγαγε διαφορετικό καθεστώς αναφορικά με την ιδιοκτησία των δένδρων, ως
μορφής χωριστής κυριότητάς τους, ασχέτως αν το έδαφος δεν ανήκε στον ιδιοκτήτη
του δένδρου, διέκρινε τα εν λόγω δένδρα σε τρεις φορολογικές κατηγορίες: ως
ιδιόκτητα φυτευμένα σε γη ιδιόκτητη, με υποχρέωση την καταβολή στο Εθνικό Ταμείο
της δεκάτης, ιδιόκτητα φυτευμένα σε γη εθνική, με υποχρέωση δύο δέκατα, εθνικά
φυτευμένα σε γη εθνική, με υποχρέωση πέντε δέκατα (:δηλαδή το μισό της παραγωγής),
…………….
Ομοίως, για την ορθή εφαρμογή των πιο πάνω κωδικοποιημένων φορολογικών ρυθμίσεων
και για την ενδεχόμενη άρση των οποιωνδήποτε διαφωνιών των μισθωτών αναφορικά με
τα προϋπολογισθέντα «αποτιμήματα» των δημόσιων προσόδων με τους τοπικούς
δημογέροντες, εξαιτίας του καθεστώτος της φορολογίας επί Τουρκοκρατίας που ήταν
διαφορετικό σε σχέση με τους νέους φορολογικούς νόμους της Επαναστάσεως του
1821, οι οποίοι επέτασσαν μια κατά το δυνατό ισόρροπη φορολογική ισότητα, έναντι
των προϊσχυσάντων ιδιόρρυθμων οθωμανικών δημοσιονομικών «προνομίων», τα οποία
συνήθως λειτουργούσαν κατά την τότε αυθαίρετη βούληση των τοπικών τιμαριούχων,
προβλέφτηκε επίσης, ρητά, από την πιο πάνω Διάταξη ότι «καταργούνται α) η
αποκοπή (τουρκιστί μαχτού, κεσίμι), β) οι μιζράδες, καλέμια και σπαθιά», τα
οποία συνέθεταν ένα ιδιαιτέρως βαρύτατο καθεστώς επαχθών φορολογικών υποχρεώσεων,
ενδεικτικά αναφερόμενων, η είσπραξη των οποίων επέτρεπε τις συνήθεις άμεσες ή
έμμεσες οθωμανικές καταχρήσεις….» (Πηγή 5)
«ΠΡΟΒΟΥΛΕΥΜΑΤΑ – ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΑ – ΝΟΜΟΙ – ΘΕΣΠΙΣΜΑΤΑ
• Στη Συνεδρίαση της 9ης Ιανουαρίου 1822 καθορίσθηκαν οι στρατιωτικοί βαθμοί και
οι μισθοί κάθε βαθμού ….
• Στη συνεδρίαση της 18ης Ιανουαρίου 1822 συζητήθηκε, «σχεδόν νόμου περί δανείου
πέντε μιλλουνίων»
• Στη Συνεδρίαση της 1ης Φεβρουαρίου 1822 η Βουλή αποφάσισε την αναγκαστική
απαλλοτρίωση του επεξεργασμένου χρυσού και αργύρου που κατείχαν οι πολίτες,
καθώς επίσης και την επίταξη των επιπλέον, όπλων, της πυρίτιδας, του μολύβδου
και των σκηνών που κατείχαν οι πολίτες και οι στρατιώτες.
• Στη Συνεδρίαση της 7ης Φεβρουαρίου 1822 η Βουλή αποφάσισε ότι το Υπουργείο των
Οικονομικών έπρεπε να διατάξει τις τοπικές Διοικήσεις να επισπεύσουν την
είσπραξη της δια του νόμου αρ. 2 επιβληθείσης κατά άτομο εισφοράς …
• Στη Συνεδρίασης της 5ης Απριλίου 1822 ψηφίστηκε ο Νόμος [ υπ’ αριθ. 9] με τον
οποίο αποφασίσθηκε γ συγκέντρωση όλων των χρυσών και αργύρων σκευών των
Μοναστηριών και των εκκλησιών ….
• Στη Συνεδρίαση της 26ης Απριλίου 1822, ψηφίστηκε η Φορολογία της Δεκάτης, η
οποία ήταν η κυριότερη πηγή εσόδων…. .
• Στη Συνεδρίασης της 30ης Απριλίου 1822 ψηφίστηκε ο υπ. Αριθμ . 12 Νόμος, για
τον «οργανισμό των Ελληνικών Επαρχιών» με τον οποίο εισήχθη ο θεσμός του Επάρχου
πλαισιωμένου μεταξύ άλλων από τον φροντιστή της οικονομίας, ο οποίος ήταν
οικονομικός έφορος και λογιστής .
• Στη Συνεδρίαση της 14ης Απριλίου 1823, η Βουλή αποφάσισε να πουληθούν με
δημοπρασία, σπίτια με τις περιοχές τους, μύλοι, μαγαζιά, χάνια, λουτρά, τζαμιά
με μεδρεσέδες, φούρνοι και ελαιοτριβεία .
• Προβούλευμα Αριθμ. 51/20 Μαΐου 1823 : Το Βουλευτικό ενημέρωσε το Εκτελεστικό
ότι αποφάσισε οι έπαρχοι των νήσων να εισπράξουν τα του τρέχοντος και
προηγούμενου οικονομικού έτους δέκατα καθώς επίσης, και τα δικαιώματα των
τελωνείων από όλους, ξένους και ντόπιους .
• Στη Συνεδρίαση της 1ης Ιουνίου 1823 αποφασίστηκε να γίνει έρανος ύψους
1.000.000 γροσίων, το οποίο να κατανεμηθεί ως εξής: Πελοπόννησος 500.00,
Ανατολική Ελλάδα 100.000, η Εύβοια 40.000, τα νησιά Σπέτσες, Ύδρα και Ψαρά
37.000, το Αιγαίο πέλαγος 60.000, η Δυτική Ελλάδα 62.500 και η Κρήτη 100.000.
• Προβούλευμα Αριθμ. 168/24-6-1823. Ο Πρόεδρος του Βουλευτικού απευθύνθηκε στο
Υπουργείο των Εσωτερικών, σχετικά με τις αρπαγές και τις καταχρήσεις που
γίνονταν από μερικούς στρατιώτες, στο αλεύρι και σε άλλα είδη διατροφής. Επίσης,
για τα χρήματα (δωροδοκία) που ζητούσαν από τους εισερχόμενους με προμήθειες
στην πόλη, με αποτέλεσμα να δημιουργείται έλλειψη τροφίμων .
• Στην Συνεδρίαση της 6ης Ιουλίου 182 η Βουλή αποφάσισε τον αποκλεισμό από την
αγορά των εθνικών εισοδημάτων όλων εκείνων που κατείχαν θέση στην Διοίκηση, για
την αποφυγή κάθε κατηγορίας. Αποκλείονταν με αυτό τον τρόπο όσοι ήταν βουλευτές,
υπουργοί, έπαρχοι, νομοτελεστές και στρατηγοί και γενικά όσοι κατείχαν στη
στιγμή εκείνη δημόσιο αξίωμα.
• Στη Συνεδρίαση της 27ης Ιουλίου 1823 μετά από πολλές συσκέψεις ψηφίσθηκε ο υπ’
αριθμ. 27 νόμος «περί δασμού εισαγωγής και εξαγωγής εμπορευμάτων», προκειμένου
τα έσοδα να δοθούν στον Ελληνικό στόλο. Το νέο δασμολόγιο επέβαλε δασμό σε κάθε
είδος που εισάγεται ή εξάγεται.
• Προβούλευμα Αριθμ. 462/11 Νοεμβρίου 1823. Με την αίτηση του το Βουλευτικό
ζήτησε από το Εκτελεστικό, εντός τριών ημερών, λεπτομερή ενημέρωση και
λογαριασμό σχετικά με τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν από την εκποίηση εθνικών
κτημάτων, προκειμένου να κινηθούν τα πλοία για την σωτηρία του Μεσολογγίου.
• Στη Συνεδρίαση της 11ης Νοεμβρίου 1823 η Βουλή ασχολήθηκε με το θέμα της
πώλησης αιχμαλώτων και κατήγγειλε την «παρανομία» του Εκτελεστικού καθώς και την
πώληση τούρκων αιχμαλώτων από τους φίλους της Κυβέρνησης, έναντι σοβαρών
χρηματικών ποσών. Σύμφωνα με το Σύνταγμα της Επιδαύρου, παρ. ΄θ «είς την
ελληνική επικταρεία ούτε πωλείται ούτε αγοράζεται άνθρωπος». Το Βουλευτικό ήθελε
τους αιχμαλώτους να τους ανταλλάξει με αιχμάλωτες ελληνικές οικογένειες και όχι
να αποτελούν πηγή πλουτισμού κυβερνητικών ευνοούμενων. …..» (Πηγή 3)
6) Δημοσιονομική Οργάνωση και οι «Υποθετικοί Λογαριασμοί»
«Το Βουλευτικό Σώμα ήταν αρμόδιο για την επεξεργασία και την έγκριση στη αρχή
κάθε έτους του υποθετικού λογαριασμού των προσόδων και των εξόδων , και την
υποβολή του για έγκριση από το Εκτελεστικό Σώμα. Στο τέλος, δε, κάθε έτους να
επιθεωρεί τον καθολικό λογαριασμό των προσόδων και εξόδων. Ήταν υπεύθυνο για να
προμηθεύει το Εκτελεστικό Σώμα με όσα χρήματα ήσαν απαραίτητα για την ορθολογική
Διοίκηση αλλά και για έξοδα που δεν μπορούσε να προβλέψει το Εκτελεστικό Σώμα.
Από την αλληλογραφία του Βουλευτικού Σώματος αναδεικνύεται η σχεδόν πλήρης
ασυνεννοησία και οι αντιθέσεις ανάμεσα στο Βουλευτικό και το Εκτελεστικό,
αναφορικά με τις συγκρούσεις κατά τις δημοπρασίες ενοικίασης των εθνικών
κτημάτων, τις καταχρήσεις των εθνικών εισοδημάτων, τις διαρπαγές από τα
στρατιωτικά τμήματα κ.α.» (Πηγή 3)
«Το 1822 στην Α΄ Εθνοσυνέλευση το σύνταγμα προνοεί: «η Κυβέρνηση στην αρχή του
έτους συντάσσει υποθετικόν λογαριασμόν [ Σημ. «Προϋπολογισμός » ] και υποβάλλει
για επίκρισιν . ……Παρόλα αυτά για το οικονομικό έτος 1822-1823 δεν κατόρθωσαν να
συντάξουν προϋπολογισμό, και το επόμενο οικονομικό έτος συντάχθηκε
προϋπολογισμός, αλλά δεν έγινε απολογισμός και τούτο, γιατί δεν υπήρχε ειδική
υπηρεσία. Το Υπουργείο οικονομίας λειτουργούσε με έναν υπάλληλο. …… Γενικά τα
στοιχεία για τα οικονομικά της περιόδου 1821-1824 δεν είναι ιδιαίτερα ακριβή
λόγω έλλειψης οργανωμένης επιμελητείας των υπουργείων οικονομικών και πολέμου.
Επίσης αμφισβητούμενο στοιχείο είναι και η διαχείριση των οικονομικών πόρων. Το
σίγουρο είναι ότι τα έσοδα ήταν πολύ λιγότερα από τα έξοδα του αγώνα. …..
Ταυτόχρονα, η συγκέντρωση και η επίδοση των φόρων ανατέθηκε με εκμίσθωση σε
ενοικιαστές οι οποίοι εκμεταλλεύονταν όχι μόνο τους αγρότες, αλλά και το δημόσιο
ταμείο. Οι εισφορές των προϋχοντικών οικογενειών στην Πελοπόννησο και τα νησιά
του Αιγαίου ήταν σημαντικές.
Στην πλούσια και επαναστατημένη Πελοπόννησο οι κοτζαμπάσηδες που αποτελούσαν την
άρχουσα τάξη σήκωσαν τις στρατιωτικές δαπάνες στην πρώτη φάση του αγώνα με
απώτερο σκοπό να μη μεταβληθεί το κτητικό καθεστώς στην περιοχή μετά τη λήξη του
αγώνα. Οι ίδιες οικογένειες που στην Οθωμανική περίοδο ήταν υπεύθυνες για τη
συγκέντρωση των φόρων στις περιοχές τους και την επίδοσή τους στις οθωμανικές
αρχές και επιπλέον εμπλέκονταν στους μηχανισμούς υπενοικίασης των φόρων αυτών
συνέχισαν και στη διάρκεια των πρώτων χρόνων της επανάστασης τη δραστηριότητά
τους αυτή. Βασική οικονομική πηγή της επανάστασης υπήρξαν τα νησιά Ύδρα, Σπέτσες,
Ψαρά που διέθεταν λόγω των οικονομικών δραστηριοτήτων τους στη θάλασσα μέγιστο
ρευστό κεφάλαιο και αξιόμαχο στόλο στον οποίο οφείλεται σε βαθμό σημαντικό η
μεγάλη σε σχέση με τις δυνατότητες των επαναστατημένων Ελλήνων διάρκεια της
επανάστασης.…….(Πηγή 2)
« … η έναρξη των πλειστηριασμών μαρτυρείται από τις αρχές του 1822. Στους
σχετικούς πλειστηριασμούς έλαβαν μέρος δυο κατηγορίες Έλληνες, αυτοί –οπλαρχηγοί
κυρίως-, στους οποίους η Επανάσταση χρωστούσε «εκδουλεύσεις»»- έτσι έλεγαν όσα
ξόδευαν οι οπλαρχηγοί για την πληρωμή των στρατιωτών τους, τα πολεμοφόδια, τη
διατροφή τους κ.λπ.- και αυτοί που διέθεταν χρήματα. Είναι αυτονόητο ότι οι όροι
του πλειστηριασμού ήταν διαφορετικοί για τις δυο κατηγορίες..»……. (Πηγή 1)
[Ακολουθεί λεπτομερής ανάλυση των προϋπολογισμένων Εσόδων (αναλυτικά για κάθε
περιοχή της Ελλάδας) και Εξόδων (κυρίως στρατιωτικών)]
(Πηγή: «Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας». Το έργο αποτελείται από είκοσι
πέντε τόμους. Οι τόμοι περιέχουν έγγραφα της περιόδου 1821-1832, τα οποία έχουν
μεταγραφεί, φωτογραφικό υλικό και ομοιότυπα χειρογράφων, (Δείτε αναλυτικά).
http://paligenesia.parliament.gr/page.php?img=books/tome/03/01417113.gif)
…………………………
Λεξικό:
• «Δεκάτη»: ποσοστό φορολογίας (1/10) επί των παραγόμενων καρπών.
• «Τριτοδέκατο»: ποσοστό φορολογίας (3/10) επί των παραγόμενων καρπών.
• «Λαφυραγωγία»: η αρπαγή λαφύρων (αντικείμενα που λαμβάνονται από εχθρό
μετά από μάχη)
• «Χρηματολογία»: αναγκαστικό δάνειο που επιβλήθηκε το 1822 από την
Πελοποννησιακή Γερουσία για τη χρηματοδότηση τού απελευθερωτικού Αγώνα.
• «Υποθετικός λογαριασμός» : Προϋπολογισμός
• «Γρόσι»: Νόμισμα (Τουρκικό), που χρησιμοποιείτο και στα Χρόνια της
Επανάστασης. «Ο παράς αποτέλεσε την βάση του νέου νομισματικού συστήματος. Η
χρονολογία και ο τόπος κοπής του δεν μας είναι γνωστά. Άλλο ασημένιο νόμισμα
είναι το gurus (γρόσι), το οποίο κόπηκε επί Σουλεϊμάν β΄ (1687-1691) , μεταξύ
γροσιού και παρά υπάρχουν ενδιάμεσα αργυρά νομίσματα που είναι υποδιαιρέσεις του
γροσιού ή πολλαπλάσια του παρά… Το βάρος και ο τίτλος τόσο στον παρά όσο και στο
γρόσι είχαν μεταβολές. Στις αρχές του 18ου αιώνα 3 γρόσια ισοδυναμούσαν με ένα
Βενετσιάνικο τσεκίνι. Στο τέλος του αιώνα η ισοδυναμία έγινε 7,75 γρόσια.» (Πηγή:
http://coinsmaniaothoman.tripod.com/turkish_coins/turkish_coins.htm και «Τα
Νομίσματα του Βενετοκρατούμενου Και Τουρκοκρατούμενου Ελληνικού Χωρου (15ος-18ος
α,)», Ευτυχία Δ. Λιατα Διευθύντρια Ερευνών στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/ΕΙΕ
https://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/4365/1/M01.025.05.pdf)
Πηγές:
1) Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 – ΤΕΚΜΗΡΙΑ, ΑΝΑΨΗΛΑΦΗΣΕΙΣ, ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ,
Συγγραφέας: ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ. Εκδόσεις GUTENBERG
2) Αγγελική Σταματούρου « ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ 1821-1930» ,
https://www.slideshare.net/angelastam/ss-35666220)
3) ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ 1821-1824, Συγγραφέας: ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ.
Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ.
4) Άρθρο του κ. Ε. Σκιαδά «Και ο Κολοκοτρώνης (το 1822) σε…ρόλο
φοροεισπράκτορα!»
http://mikros-romios.gr/και-ο-θεόδωρος-κολοκοτρώνης-το-1822-σε-ρό/)
5) ΟΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΑΙ ΛΟΙΠΟΙ ΣΥΝΑΦΕΙΣ
ΝΟΜΟΙ, ΔΙΑΜΟΡΦΩΤΙΚΟΙ ΝΟΜΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΩΝ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ, Γεώργιος Π.
Νάκος, Ομότιμος Καθηγητής Τμήματος Νομικής Α.Π.Θ.
https://www.academia.edu/18063845/Οι_μετά_την_ελληνική_Επανάσταση_του_1821_φορολογικοί_και_λοποί_συναφείς_νόμοι.
